Huyện Tuần Giáo là một huyện vùng cao của tỉnh Điện Biên, mảnh đất hội tụ của nhiều dân tộc anh em sinh sống như dân tộc Thái, Mông, Kháng, Phù Lá và Khơ Mú tạo nên bức tranh vô cùng phong phú trong đời sống văn hóa và tinh thần đối với đồng bào dân tộc nơi đây. Tại xã Mường Mùn, huyện Tuần Giáo là nơi cư ngụ của đại đa số dân tộc Khơ Mú, vẫn còn lưu giữ được những nét văn hóa truyền thống đặc trưng của dân tộc. Ngoài tên gọi là Khơ Mú, dân tộc này còn có tên gọi khác: Xá, Xá Cẩu, Mứn Xen, Pu Thênh. Dân tộc Khơ Mú có tiếng nói riêng, thuộc nhóm ngôn ngữ Môn – Khơ Me, là dòng ngôn ngữ Nam Á.
Dân tộc Khơ Mú là một trong những tộc người cư trú lâu đời nhất ở miền Tây bắc Việt Nam với nhiều nét Văn hóa sinh hoạt độc đáo. Cũng như nhiều dân tộc anh em khác, người Khơ Mú quan niệm vạn vật đều có linh hồn và các yếu tố thiên nhiên như: Trời, đất, nương rẫy đều có quan hệ mật thiết với đời sống và sản xuất của con người. Từ niềm tin vào các thế lực siêu nhiên như vậy nên người Khơ Mú từ thuở sơ khai đã có nhiều nghi lễ thờ cúng để thể hiện ước muốn mùa màng bội thu, cuộc sống no ấm, đầy đủ như khát vọng ngàn đời của các cư dân nông nghiệp khác và tiêu biểu trong đó là Lễ cầu mùa hay còn gọi là TÊ HRE.
Lễ cầu mùa (Tê HRỆ) là một nghi lễ nông nghiệp quan trọng trong đời sống kinh tế cũng như văn hóa tinh thần của đồng bào Khơ Mú được lưu giữ từ đời này qua đới khác. Lễ được tổ chức vào tháng 6 hàng năm khi cây lúa nương đã bắt đầu xanh tốt và với sự tham gia của cả cộng đồng, làng bản. Lễ cầu mùa được tổ chức thường niên mỗi năm một lần, diễn ra trong một ngày nhưng không trùng với ngày kiêng kỵ của nhà thầy cúng (tức không trùng ngày ông bà, bố mẹ mất), sau khi gieo trồng cây lúa lên cao bằng gang tay hay bằng đầu gối thì người Khơ Mú tiến hành làm lễ, nhằm thể hiện lòng thành kính đến các vị thần linh, lòng biết ơn đến các vị giống cây trồng, đặc biệt là mẹ lúa đã nuôi dưỡng lớp lớp con cháu, bà con dân bản từ thế hệ này đến thế hệ khác. Vì vậy, nghi lễ thường được tổ chức tại một mảnh nương lúa là trung tâm của nhiều mảnh nương khác, có vị trí đẹp có thể quan sát nhiều mảnh nương lân cận của nhiều hộ gia đình. Do đó nghi lễ cầu mùa của dân tộc Khơ Mú được tổ chức cho nhiều gia đình cùng khu vực canh tác nương rẫy hoặc có thể làm lễ chung cho cả bản tùy vào điều kiện canh tác hàng năm.
Để nghi lễ diễn ra theo đúng nghi thức truyền thống, trước khi tổ chức lễ hội khoảng một đến hai tháng các gia đình sẽ họp bàn và thống nhất việc chọn ngày tốt tháng tốt, ấn định ngày tổ chức lễ, chuẩn bị đóng góp các lễ vật, phân công công việc tổ chức cúng lễ cầu mùa.
Để thực hiện lễ cúng này, bà con dân bản phải chuẩn bị các đồ dâng lễ gồm:
Một con lợn và hai con gà: Đây là những lễ vật chính để dâng cúng trong nghi lễ, lễ vật càng to càng thể hiện quy mô của lễ hội cũng như sự sung túc của bà con dân bản.
Cũng như nhiều nghi lễ, không thể thiếu các đồ lễ như: Một chai rượu, một bát nước, một gói chè, hoa quả, thuốc lá và tiền vàng mã.
Ngoài ra, còn có hai bộ quần áo dân tộc (Một bộ nam, một bộ nữ), 4 sải vải dân tộc, một bó hương đốt, hai nến sáp ong, hai bát cơm nếp và đặc biệt là một bó cây lúa.
Đến ngày đã định, vào buổi sáng sớm mọi người dân trong bản sẽ có mặt đông đủ tại mảnh nương nơi sẽ diễn ra nghi lễ. Thầy cúng trong bộ trang phục truyền thống màu chàm đen, đầu quấn khăn cùng với những người phụ lễ cho thầy cúng mang đồ lễ ra đến nơi có lán nương, thầy cúng nhờ các thành viên khác tham gia phụ lễ dựng một cái giàn để đặt đồ lễ, tiếng Khơ Mú gọi là “Rang tê ”, được dựng bởi 04 cột tre, nối 04 xà giữa các cột và đặt một cái phên đan bằng tre ở giữa, cao khoảng 80 cm, sau đó thầy cúng bày đồ lễ lên “Rang tê ”. Khi mọi thứ đã chuẩn bị xong thầy cúng thắp một cây nến sáp ong trên mâm lễ, rót rượu vào hai chén, lúc này những người đi phụ thầy cúng tiến hành cắt tiết con lợn và hai con gà, đồng thời bôi tiết lên ba tấm phên đan (ta hlệ). Hai cái phên đan cắm hai bên mâm lễ, cái còn lại cắm phía thầy cúng, những tấm phên đan (Ta hlệ) này để ngăn chặn ma tà không được mời gọi đến tranh phần các thần linh. Lúc này thầy cúng hướng về mâm lễ, chắp tay lạy bốn hướng và bắt đầu khấn lần một.
Nội dung lời khấn:
"Hôm nay ngày lành tháng tốt
Bà con dân bản chúng tôi
Kính mời các vị thần linh
Là ông chủ trời, chủ đất
Ông chủ quản rừng cây, đồi núi
Ông chủ quản muôn loài chim, thú
Ông chủ mường, chủ bản
Tất cả hãy về nhận đồ lễ
Không về không được hưởng
Không nhận không có phần
Đồ lễ đã có đủ
Mâm lễ đã sáp đầy
Về nhận là của mình
Về lấy là của biếu
Rồi phù hộ cho bà con dân bản
Bước vào mùa vụ mới
Cây lúa luôn xanh tốt
Cây trồng luôn phát triển
Cỏ cây không theo kịp
Sâu bọ không phá hoại
Đến mùa được bội thu
Bà con được no ấm
Luôn ghi ơn các thần linh".
Sau khi cúng mời thần linh về chứng nhận đồ lễ, thầy cúng giao cho các thành viên phụ lễ mang ra chế biến, lợn và gà phải luộc chín nguyên con, còn các phần nội tạng của con lợn như: gan, tim, lòng non…đem nướng cho chín thơm. Sau khi đồ lễ đã được nấu nướng chín, thầy cúng trong bộ trang phục truyền thống màu chàm đen, đầu quấn khăn tự tay bày đồ lễ. Các thành viên khác tập trung phía đàng sau để nghe thầy cúng mời các thần linh về hưởng thụ đồ lễ và phù hộ cho dân bản. Khi mọi thứ đã chuẩn bị xong thầy cúng thắp một cây nến sáp ong trên mâm lễ, chắp tay lạy một lần và bắt đầu khấn.
Nội dung lời khấn:
"Hôm nay ngày lành tháng tốt
Bà con dân bản xin kính dâng
Có lợn, gà, cơm ngon, rượu ngọt
Có nước, có chè, hoa quả, thuốc lá
Có vải mới, quần áo mới
Có vàng bạc, của cải xin dâng biếu
Kính mời các vị thần linh
Ông chủ trời, chủ đất
Ông chủ quản rừng cây, đồi núi
Ông chủ mường, ông chủ bản
Ông chủ quản muôn loài chim, thú
Tất cả hãy về nhận lễ
Cùng nhau về, cùng hưởng thụ
Không chê ít, chê thiếu
Đồ lễ đã có đủ
Mâm lễ đã sáp đầy
Ăn cho no đủ, uống cho no say
Ăn uống rồi phù hộ
Che chở cho bà con
Bước sang đầu vụ mới
Cây lúa luôn xanh tốt
Cây trồng luôn phát triển
Cỏ cây không theo kịp
Sâu bọ không phá hoại
Đến mùa lại bội thu
Bà con được no ấm
Luôn ghi ơn các thần linh".
Trong lúc khấn, thầy cúng lấy tay bốc một miếng xôi nhỏ chấm vào đồ lễ, đồng thời đổ rượu, mước ra ngoài mâm lễ với quan niệm mời các vị thần linh hưởng thụ.
Khi cúng xong, đội hậu cần đã được phân công trước đó sẽ chuẩn bị bày thức ăn tại chỗ cho cả bản. Tuy nhiên, trước khi dùng những thức ăn, đồ lễ đó, thầy cúng sẽ thay mặt dân bản xin phép các thần linh để được dùng những đồ dâng lễ. Chỉ phần lại mỗi thứ đồ lễ một ít trên mâm lễ. Điều đặc biệt là lượng thức ăn chỉ vừa đủ cho số người tham gia lễ ăn uống. Nếu thừa ra cũng không được mang về nhà. Mọi người chia nhau những miếng thịt của các con vật dâng lễ sau khi đã mời các vị thần linh, cùng uống rượu mừng, tất cả đều phải vui vẻ chúc mừng cho nhau mạnh khỏe, vạn sự tốt lành, mùa màng bội thu, cuộc sống no đủ.
Xong phần nghi lễ được tổ chức trên nương rẫy, đồng bào trở về tập trung tại nhà thầy cúng để tổ chức phần giao lưu, chơi hội. Phần lễ bao giờ cũng linh thiêng, trang nghiêm và huyền bí, còn phần hội lại rất tưng bừng vui tươi và cuốn hút mọi người cùng tham gia. Đây cũng là ngày hội đoàn kết của toàn cộng đồng dân tộc, đưa mọi người đến gần nhau hơn, hiểu nhau hơn, để chung sức xây dựng và phát triển bản làng. Trong nhịp chiêng trống vang vọng của một vẹn đồi, những chàng trai cô gái Khơ Mú với trang phục truyền thống say mê uyển chuyển trong điệu múa, giữa không khi vui phấn khởi ấy, ước vọng về một năm mưa thuận gió hòa, tránh được những rủi ro trong lao động sản xuất. Thần linh sẽ che chở bảo vệ mùa màng, lúa ngô, hoa màu sẽ sinh sôi nảy nở.
Sau khi lễ cầu mùa kết thúc, người Khơ Mú lại trở về với cuộc sống lao động bình thường, tích cực tham gia lao động sản xuất, các mùa vụ nối tiếp nhau, lúa ngô sẽ lại phủ xanh núi đồi, cũng như con người nơi này cũng mãi niềm tin vào đức tự nhiên để chắt chiu món quà quý giá mà thiên nhiên ban tặng.
Lễ cầu mùa của dân tộc Khơ Mú tại bản Huổi Lốt, xã Mường Mùn, huyện Tuần Giáo, tỉnh Điện Biên là lễ đặc sắc và mang đậm nét văn hóa truyền thống, đây chính là sản phẩm tinh thần của dân tộc Khơ Mú trong lịch sử phát triển và hình thành. Làm lễ cầu mùa để cầu xin các vị thần linh, đất trời phù hộ cho hoa màu tốt tươi, mùa màng bội thu, qua đó tạo khí thế và hy vọng vào năm mới, đầu vụ mới với ước vọng cuộc sống ngày một sẽ ấm no, đầy đủ và tốt đẹp hơn.
Tin, ảnh: A Dơ – Bảo tàng tỉnh Điện Biên